กลิ่นจันทร์

เย็นย่ำ ณ เรือนชานเมืองซึ่งเป็นที่พำนักชั่วคราวของ ‘พระเกษตรานพคุณ’ หรือที่คนทั่วไปเรียกท่านว่า ‘คุณพระเกษตรนพ’ หรือ ‘คุณพระนพ’ ตามบรรดาศักดิ์ ‘พระเกษตรา’ และ ‘นพ’ ชื่อเดิมของท่านประสมกัน

เนื่องจากท่านมิได้เป็นข้าราชการบรรดาศักดิ์นี้แต่เพียงผู้เดียว หากแต่ยังมีอีกหลายท่านที่ดำรงตำแหน่งพระเกษตรา ทั้งในเขตพระนครและตามหัวเมืองต่างๆ

ด้วยการเก็บภาษีที่นา รวมทั้งการควบคุมดูแลให้ความรู้เรื่องพันธุ์ข้าว การจัดหาสัตว์ทำนา การหาแหล่งน้ำ รวมไปถึงการตัดสินข้อพิพาทเกี่ยวกับการทำนา เพื่อลดความขัดแย้งและเพื่อให้ชาวนาเก็บเกี่ยวผลผลิตได้ดีมากขึ้น ก็ล้วนแต่เป็นหน้าที่การกำกับดูและของพระเกษตราทุกท่าน

ดังนั้นหากไม่มีชื่อต่อท้าย ผู้คนอาจจะงุนงงได้ว่า ‘พระเกษตรา’ ที่กำลังกล่าวถึงนั้นเป็นผู้ใดกัน

แต่สำหรับ ‘เข้ม’ บ่าวติดสอยห้อยตามคุณพระนพมาจากพระนครกลับไม่คิดเช่นนั้น เพราะสำหรับมันแล้ว เมื่อเอ่ยถึง ‘พระเกษตรา’ ที่ออกเยี่ยมเยือนชาวบ้าน ตรวจตราดูความเป็นอยู่อัตคัดขัดสนของชาวบ้านอย่างแท้จริง ก็คงมีแต่ ‘คุณพระนพ’ นายของมันเท่านั้น

ด้วยเป็นอันสามัญของผู้มีบุญหนักศักดิ์ใหญ่ที่ล้วนแล้วแต่ต้องการความสะดวกสบายในทุกด้าน มีคนปรนนิบัติพัดวี ยิ่งมีผู้ใต้บังคับบัญชาคอยจัดการกิจธุระทุกอย่างให้ นั่นก็ทำให้พระเกษตราท่านอื่นนั้นเพียงนั่งสั่งการอยู่ในเขตพระนคร หาได้เที่ยวเสาะแสวงออกมาหาความลำบากยากกายดั่งนายของมันไม่

เหตุนี้จึงทำให้ผู้ใต้บังคับบัญชาของคุณพระนพ ไม่ว่าจะเป็น หลวงธรณีพิทักษ์ ขุนชลาสินธุ์อนุรักษ์ และ หมื่นพิบูลย์ไพศาล ก็ต่างเสมือนได้เป็นทั้งขุนนางสายบู๊และขุนนางสายบุ๋นไปพร้อมๆ กัน

ด้วยเมื่อชาวบ้านในพื้นที่รับผิดชอบเกิดปัญหาและต้องการให้คุณพระนพช่วยเหลือ ผู้ใต้บังคับบัญชาทั้ง 3 ก็จะติดสอยห้อยตามไปด้วยทุกครั้ง

เช่น ณ ชานเมืองนี้ ที่เกิดข้อพิพาทเรื่องที่นาให้เข้าหูคุณพระนพอยู่เนืองๆ

เรื่องที่กำนันและพวกพ้อง ตั้งตนเป็นผู้มีอิทธิพล เรียกเก็บภาษีที่นาเกินกว่าที่นำส่งหลวง ทั้งยังเอารัดเอาเปรียบชาวบ้าน ให้นำที่นาที่ไร่มาจำนอง จากนั้นก็ริบทั้งผลผลิตและสิทธิ์ในที่นาที่ไร่นั้นมาเป็นของตน และหากบ้านใดเรือนใดมีลูกสาวหลานสาววัยกำดัด ก็ไม่แคล้วจะถูกย่ำยีบัดสี

แต่คุณพระท่านก็ว่านั่นก็เป็นเพียงคำร่ำลือ เพราะที่ใดมีอำนาจ ที่นั่นย่อมมีผู้แย่งชิง

ดังนั้นการใส่ไคล้เพื่อให้อีกฝ่ายมัวหมองหรือต้องอาญาก็ล้วนเกิดขึ้นได้ ควรให้ความเป็นธรรมทั้งสองฝ่าย หากกำนันผิดจริงก็ต้องมีหลักฐานชัดเจนทั้งพยานบุคคลและพยานวัตถุ เพื่อไม่ให้กำนันและพวกพ้องแก้ต่างได้หากส่งเรื่องไปถึงคณะกรรมการคดีพิพาท

เพราะหากตรวจสอบไม่แน่นหนาพอ ผลร้ายก็จะตกอยู่กับชาวบ้านต่อไป

และก็เป็นตามที่คุณพระนพคาดการไว้ เพราะเมื่อให้หมื่นพิบูลย์ไพศาลหรือ ‘หมื่นขวัญ’ ไปตรวจสอบก็พบว่าเป็นเหตุมีมูล แต่กลับไม่มีชาวบ้านคนใดกล้ายืนยันเอาผิดกำนันและพวกพ้อง แม้นจะพบความผิดซึ่งหน้า ในยามที่พวกลูกน้องของกำนันเข้าแย่งชิงข้าวในยุ้งฉางของชาวบ้าน

เมื่อสอบสวนเรื่องราว กลับกลายเป็นชาวบ้านให้การปกป้อง ว่านั่นเป็นเพียงสินน้ำใจที่ตนตั้งใจมอบให้กำนันเพื่อตอบแทนที่กำนันให้การดูแลลูกบ้านเป็นอย่างดี

แต่คำแก้ต่างเหล่านั้นมองปราดเดียวก็รู้ว่าเป็นเพราะชาวบ้านเกรงกลัวอิทธิพลของกำนัน

และเมื่อสาวลึกไปมากกว่านั้นก็พบว่าไม่ใช่แค่กำนันเท่านั้นที่ชาวบ้านเกรงกลัว แต่ครอบครัวและเครือญาติของกำนัน ไม่ว่าจะเป็นลูก เมีย พี่สาว น้องสาว น้องชาย หลานๆ หรือแม้แต่ญาติห่างๆ ที่แค่เอ่ยชื่อว่าเป็นญาติของกำนัน ชาวบ้านก็พานเกรงกลัวไปเสียทั้งนั้น

จึงกลายเป็นช่องทางเอารัดเอาเปรียบ ที่ไม่ว่าอย่างไร ชาวบ้านก็เป็นฝ่ายถูกกระทำอย่างเลี่ยงไม่ได้ เมื่อคนที่ควรให้ความช่วยเหลือเกื้อกูล กลับกลายเป็นคนที่เอารัดเอาเปรียบเสียเอง

นั่นจึงเป็นสาเหตุที่คุณพระนพมาปักหลักอยู่ที่ชานเมืองนี้ได้หลายเดือนแล้ว

‘ถ้ายังหาทางแก้ไขแบบถอนรากถอนโคนไม่ได้ หรือห้ามเชื้อพันธุ์คดโกงเกิดขึ้นใหม่ไม่ได้ ข้าก็ไม่คิดจะกลับพระนครเด็ดขาด จะรั้งอยู่ที่ชานเมืองนี้ อยู่เป็นหอกข้างแคร่กำนันไปจนกว่าทุกอย่างจะคลี่คลาย’

ในแต่ละวันงานหลักของท่านหากไม่ออกไปเยี่ยมเยือนชาวบ้านและรับฟังสิ่งที่ผู้ใต้บังคับบัญชามารายงานแล้วนั้น กิจวัตรประจำวันของท่านก็คือตรวจสอบเอกสาร

เริ่มตั้งแต่หลวงท่านยกเลิกให้นายเสนาเดินสำรวจและเปลี่ยนมาเป็นใช้กำนันเดินสำรวจ หลวงท่านให้สิทธิ์ชาวบ้านถือครองที่นาไม่เกิน 7 ไร่ต่อ 1 ครัวเรือน ที่ต้องตรวจสอบก็คือ

ชาวบ้านทำนาได้ข้าว หรือต้องเอาข้าวไปให้ใคร

7 ไร่พอกิน จนถึงเหลือพอขายหรือไม่

และพื้นที่ถือครองของชาวบ้านยังเป็นของชาวบ้านอยู่จริงหรือไม่ หรือเพียงทำกินในพื้นที่แต่สิทธิ์ขาดของผลผลิตเป็นของนายเงิน

คุณพระนพและผู้ใต้บังคับบัญชาต้องตรวจหาช่องโหว่เพื่อใช้เรียกสอบกำนันแบบขัดไม่ได้

เจ้าเข้มทอดสายตามองนายของตนด้วยความห่วงใย เพราะหลายเดือนที่ผ่านมานี้ คุณพระนพดูจะคล้ำไป ร่างกายแม้จะไม่ได้ผ่ายผอมแบบคนอดอาหาร แต่ก็คล้ำแดดกร้านลม ทั้งความเจริญใจยิ้มแย้มบนใบหน้าไม่ต้องพูดถึง เพราะไม่มีให้เห็นเลย ด้วยในแต่ละวันท่านก็คร่ำเคร่งแบบนี้ ตั้งแต่เช้าจดค่ำ

แม้ว่าเหล่าข้าราชการในพื้นที่ พ่อค้าวาณิช หรือแม้แต่กำนันเองจะนำลูกสาว หลานสาว น้องสาว มาเสนอตัวให้ดูแลรับใช้ท่าน ซึ่งก็หมายถึงนำความสำราญมาส่งให้ถึงเรือน โดยบอกว่าเป็นสินน้ำใจ คุณพระท่านก็ไม่ได้รับไว้เลยสักนาง เพราะถือว่านั่นคือการผูกมัดและจะกลายเป็นบ่วงที่ผูกติดท่านจนไม่สามารถเอาผิดกับคนคดโกงได้